Dom podcieniowy

Dom podcieniowy we wsi Trutnowy z 1720 – Typ 2
Dom podcieniowy nr 6 w Żuławkach z końca XVIII w. – Typ 3
Dom podcieniowy w Gdańsku – Lipcach, tzw. Lwi Dwór – najstarszy zachowany na Żuławach dom podcieniowy z 1572 – Typ 1
Dom podcieniowy nr 75 w Żuławkach – Typ 3
Dom podcieniowy w Nowej Kościelnicy
Chata podcieniowa z XVIII wieku w Szczuce w powiecie brodnickim
Dom podcieniowy, Żuławy
Dom podcieniowy na Żuławach

Dom podcieniowy (niem. Vorlaubenhaus) – reprezentacyjny typ budynków wiejskich, występujący zwłaszcza na Żuławach, ale także w innych regionach Polski, Czech i Niemiec[1][2].

Charakterystyka

Są to budynki mieszkalne, w których do szczytu lub ściany bocznej przylega wsparta na słupach zamknięta sporych rozmiarów wystawka[3]. Podcienie przez większość swojej historii pełniły głównie funkcję reprezentacyjną, w praktyce wykorzystywane były jako pokoje letnie, miejsca spotkań modlitewnych lub podręczny magazyn/warsztat[4]. Często też podcień dostawiano wtórnie, aby podkreślić status społeczny właściciela, a jego architektura odznaczała się bogatymi zdobieniami zwłaszcza w konstrukcji słupów, które na przełomie XVIII/XIX w. przybierały kształty typowe dla budynków klasycystycznych (np. słupy podcienia w domu w Nowej Kościelnicy naśladujące kolumny jońskie)[5]. Charakterystyczne są też tzw. fachwerki, czyli efektowne układy konstrukcji ryglowej często zdobiące czoło podcienia (np. w domu podcieniowym w Trutnowach czy Stalewie). Najlepiej zachowane domy podcieniowe można zobaczyć w Trutnowach, Żuławkach (nr 6 i nr 75), Marynowach, Nowej Kościelnicy i Przemysławiu.

Pod koniec II wojny światowej wiele domów zostało utraconych. Pozostałe budynki skonfiskowano i przydzielono robotnikom rolnym pracującym w przedsiębiorstwach państwowych. W wyniku modernizacji rolnictwa i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych po 1989 roku znacznie pogorszyły się warunki życia byłych robotników rolnych. W rezultacie domy dalej popadały w ruinę[6].

W latach 50. XX wieku Jerzy Stankiewicz w przeprowadzonej inwentaryzacji zabytków żuławskich określił liczbę domów podcieniowych na około 140. W rzeczywistości funkcjonowało wówczas 181. Według Lecha Krzyżanowskiego w roku 1968 było ich już tylko 165, a w 2013 roku – 108[7][8]. Ich liczba szybko spada. W latach 2015-2020 badacz Tomasz Zybała naliczył na Żuławach Wiślanych jedynie 43 budynki podcieniowe w stanie na tyle dobrym, by znalazły się w Państwowym Rejestrze Zabytków. Z wyjątkiem domu Lwi Dwór w Gdańsku-Lipcach, wszystkie pochodzą z lat 1720-1860[9].

W XXI wieku dom podcieniowy stał się najważniejszą cechą Żuław. Ponieważ przetrwanie pozostałych domów jest uważane za ważne dla tożsamości kulturowej regionu i jego mieszkańców, podjęto wiele wysiłków, aby zwrócić uwagę opinii publicznej na ich zachowanie i restaurację[10][11].

Historia kultury Doliny Dolnej Wisły i Żuław Wiślanych jest centralnym punktem nowego skansenu Olenderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce, który otworzył swoje podwoje w 2018 roku. Jednym z przeniesionych tu gospodarstw jest dom podcieniowy z Kaniczek wybudowany w 1757 roku. Do gospodarstwa należy XIX-wieczna chata, w której mieszkali pracownicy sezonowi, i którzy wykonywali prace gospodarskie[12][13]. W Dolinie Dolnej Wisły zachowały się jednak tylko trzy domy podcieniowe.

Geneza podcienia

Podcień jest charakterystycznym elementem tradycji lokalnej na Żuławach. Domy podcieniowe na Żuławach Wiślanych z uwagi na liczbę, cechy charakterystyczne i wielkość budynków, a także same podcienia, wydają się kontrastować z resztą Polski i Europy Zachodniej[4]. Dlatego Waldemar Heym (1883–1967), na podstawie wykopalisk w Starzykowie Małym i Bystrzcu, próbował udowodnić, że domy z podcieniem występowały już we wczesnej epoce żelaza[14]. Według niego duże znaczenie w ich rozwoju miała średniowieczna kolonizacja z przeniesioną techniką budowlana, które w połączeniu z żuławską tradycją budowania podcieni wytworzyły typowe dla regionu Żuław i okolic domy z wystawką podcieniową o sporych rozmiarach.

Faktycznie jednak domy podcieniowe wprowadzono na przełomie XVI i XVII wieku, prawdopodobnie ze względu na przykłady urbanistyczne i renesansowe nawiązania do klasycznego portyku. Można je znaleźć na dużym obszarze od Brandenburgii i Meklemburgii po Mazury, Warmię i Prusy Dolne[15][16]. Dom podcieniowy w Pillgram koło Jacobsdorf (Oder-Spree) został wybudowany w 1594 lub 1595 roku[17]. Porównywalne konstrukcje można znaleźć w domu z muru pruskiego na Łużycach i okolicznych regionach Polski, Czech i Niemiec. Znanym przykładem jest tak zwany „dom pruski” w Brtníkach (Czechy) z XVII wieku. Nie można również wykluczyć wpływów holenderskich, ponieważ osadnicy, którzy skolonizowali obszar Nowego Jorku, wprowadzili motyw arkadowego ganku w obu Amerykach[18].

Domy podcieniowe były często kojarzone z potomkami menonickich emigrantów z Niderlandów, którzy stanowili znaczną część ludności na Żuławach i Dolinie Wisły. Założenie to nie jest jednak oczywiste, ponieważ większość menonitów miała awersję do luksusu i pokazu aż do XVIII wieku. Konserwatywne grupy menonickie z Doliny Dolnej Wisły, które wyemigrowały na Krym około 1800 roku, zabrały ze sobą tradycje budowy domów swojej ojczyzny, ale powstrzymały się od korzystania z podcieni. Z drugiej strony większość liberalnych menonitów z Żuław Wiślanych mieszkała już w domach podcieniowych[19]. Domy podcieniowe były wyraźną oznaką dobrobytu, a potomków „holenderskich” osadników najwyraźniej było stać na taki symbol statusu.[20]

Ze względu na swój rzekomo oryginalny charakter i domniemane regionalne pochodzenie motyw kruchty był popularny w III Rzeszy i zajmował poczesne miejsce w projektach osadniczych. Na przykład w osiedlu Danziger Dorf koło Magdeburga w 1938 roku wybudowano dom podcieniowy jako dom kultury.

Stan badań i typologia domów podcieniowych Kloeppla

Wczesną wzmiankę o zabudowie folwarcznej Żuław można znaleźć w opisie tych ziem przez Abrahama Hartwicha, który donosił, że podcienia użyto w 1565 roku na pierwsze nabożeństwo protestanckie w Lasowicach Wielkich. Pierwsze domy podcieniowe zostały przedstawione na mapach geodezyjnych z około 1600 roku. W roku 1829 inspektor budownictwa wodnego Johann Christian Wutzke opisał rodzaje stosowanych konstrukcji w zabudowie wiejskiej Prus, w tym domy podcieniowe[21]. Po raz pierwszy odrębność domów podcieniowych dostrzegł Bernhard Schmid[22][23]. Podzielił on je na zagrody osadników emfiteutycznych lub olędrzy, zbudowane w konstrukcji wieńcowej z częścią mieszkalną, oborą i stodołą pod jednych dachem, bez podcieni, oraz związane z osadnictwem na prawie chełmińskim, gdzie dominowały zagrody rozproszone, podcieniowe, częściowo budowane w konstrukcji szkieletowej. Schmid rozróżnił również dwa typy podcienia: szczytowy oraz wystawkę podcieniową na ścianie dłuższej.

Otto Kloeppel w monografii architektury tego terenu przejął podział Schmida rozszerzając jedynie jego typologię[3]. Praca ta, mająca wiele rysunków i zdjęć, stanowi do dziś podstawowe źródło wiedzy z architektury chłopskiej Żuław. Pierwsze opracowanie powojenne Jerzego Stankiewicza miało na celu weryfikację zniszczeń wojennych[24]. W tym samym czasie opublikował on także artykuł poświęcony budowniczemu żuławskiemu Piotrowi Loewenowi[25]. Polemikę ze Stankiewiczem dotyczącą Loewenowskich realizacji podjął w 1963 roku Lech Krzyżanowski, którego artykuł[26] powstał na marginesie obszernej monografii budownictwa żuławskiego, wykonanej w ramach badań Państwowych Pracowni Konserwacji Zabytków[8]. O żuławskich domach podcieniowych pisali także Erhard Riemann[27], Ute i Klaus Puls[28], a z polskich autorów Jerzy Domino[29][30][31], Jerzy Szałygin[32], Krystyna Laskowska[33], Maciej Prarat[1][34], Tomasz Błyskosz[35], Wiesława Chlodkowska[36] i Marta Koperska-Kośmicka[37][38][2]. Generalnie wszystkie prace opierają się na dotychczasowym schemacie przedstawionym przez Otto Kloeppla.

Kloeppel wyróżnił trzy grupy żuławskich domów podcieniowych:

  • Pierwszym typem jest dom z podcieniem szczytowym. Najstarszym zachowanym przykładem jest dom w Gdańsku-Lipcach, tzw. Lwi Dwór, dendrochronologicznie datowany na 1572 rok[39]. Inne późniejsze przykłady takich domów znane są jeszcze m.in. z Klecia z połowy XVIII w., Kamienicy (nieistniejący) z końca XVIII w., Świerków – tzw. dom Dohringa (nieistniejący) pocz. XVII, Roszkowa – tzw. dom Knoppa (nieistniejący) i Rozgartu z 1754 roku[2]. Lech Krzyżanowski w swoim opracowaniu wspomina jeszcze domach w Suchym Dębie (przedstawiony na słynnej mapie z 1667) i Starym Polu, wszystkie rozebranych po ostatniej wojnie.[8]. Przypuszczalnie najstarsze domy podcieniowe były wszystkie wolnostojące, zbudowane w technice szachulcowej i zaopatrzone na całej długości w poddasze.
  • Typ drugi posiada podcień szczytowy za skrzydłem bocznym w kształcie litery T lub L. Najstarsze znane przykłady pochodzą z 1 połowy XVIII w. – domy podcieniowe w Trutnowach z 1720 roku, Miłocinie z 1731 oraz Nowej Kościelnicy. Tu dom podcieniowy z reprezentacyjnym gankiem, przedpokój i attyką łączy się z tradycyjnym folwarkiem z oborą i stodołą pod jednym dachem, uzupełnionym wolnostojącymi stodołami i stajniami w podwórzu. Ten ostatni to rodzaj domu, który, jak można przypuszczać, został sprowadzony przez Holendrów z ojczyzny[40][41][a].
  • Typ trzeci charakteryzuje podcieniowa wystawka w ścianie wzdłużnej. Najstarsze znane przykłady takich domów pochodzą z poł. XVIII w. z Lubieszewa, Stalewa i Żuławek.

Wiele zamieszania wywołały przestarzałe teorie etniczne, które rozbrzmiewały w pracach Kloeppela. Kloeppel uważał wolnostojące domy podcieniowe pierwszego typu za część tradycji budownictwa saskiego i fryzyjskiego. Domy drugiego i trzeciego typu opisał jako warianti poprzecznie podzielonego niemieckiego zagrody (tak zwane Ernhaus), który określił jako frankoński. W końcu uznał wykorzystanie wolnostojących stajni i stodół za część polskiej tradycji budowlanej.

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Dom podcieniowy

Uwagi

  1. ↑ Nie wiadomo, jak wyglądały oryginalne domy holenderskie. Być może, podobnie jak ich odpowiedniki w Holandii, były to trójnawowe budowle kolumnowe, w których nawy boczne stopniowo zastępowano kolumnami przyściennymi.

Przypisy

  1. ↑ a b MaciejM. Prarat MaciejM., Architektura chłopska Doliny Dolnej Wisły w latach 1772–1945 i jej problematyka konserwatorska, Toruń 2012 .
  2. ↑ a b c MartaM. Koperska-Kośmicka MartaM., Dom podcieniowy na Żuławach, wyd. pierwsze, Gdańsk: Instytut Kaszubski, 2020, ISBN 978-83-65826-44-2 .
  3. ↑ a b HugoH. Bertram HugoH., Wolfgang LaW.L. Baume Wolfgang LaW.L., OttoO. Kloeppel OttoO., Das Weichsel-Nogat-Delta, Gdańsk 1924 .
  4. ↑ a b ErichE. Kulke ErichE., Die Laube als ostgermanisches Baumerkmal unter besonderer Berücksichtigung der Bauernhöfe an der unteren Oder, Monachium 1939 .
  5. ↑ JerzyJ. Domino JerzyJ., Domy na Żuławach, [w:] JerzyJ. Domino i inni, Na polderach i w podcieniach – krajobraz i architektura Żuław, Nowy Dwór Gdański 2013, s. 3-70 .
  6. ↑ BognaB. Lipińska BognaB., Drewniane budownictwo na Żuławach Wiślanych – ginący symbol tożsamości unikatowego krajobrazu wsi, [w:] K.K. Trzęsicki i inni red., Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa, Białystok 2004, s. 249–256 .
  7. ↑ Danuta Strzelecka: Domy podcieniowe na Żuławach. Ile ich jest, jak wyglądają – opowiada autorka książki. 2021-10-11. [dostęp 2022-01-26].
  8. ↑ a b c LechL. Krzyżanowski LechL., Żuławskie domy podcieniowe. Dokumentacja historyczna, t. 1–12, mps PP PKZ, 1962 .
  9. ↑ TomaszT. Zybała TomaszT., Analysis of the State of Preservation of the Historic Arcaded Houses in Vistula Delta Listed in the National Inventory of Historical Monuments, „Budownictwo i Architektura”, 20 (3), 2021, s. 25-42  (ang.).
  10. ↑ Anna WeronikaA.W. Brzezińska Anna WeronikaA.W., JoannaJ. Poczobut JoannaJ. (red.), Zachować podcień, zapisane w krajobrazie i pamięci, Gdańsk 2010 .
  11. ↑ JolantaJ. Kwiatkowska JolantaJ., Domy żuławskie. W poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa, Nowy Dwór Gdański 2009 .
  12. ↑ MaciejM. Prarat MaciejM., Koncepcja Olęderskiego Parku Etnograficznego w Wielkiej Nieszawce. Głos w dyskusji o roli skansenów w ochronie zabytków architektury drwenianej, „Ochrona Zabytków”, 2013, s. 233-263 .
  13. ↑ EwaE. Tyczyńska EwaE., Olender Ethnographic Park in Wielka Nieszawka: Assumptions and Implementation, „Muzealnictwo”, 62, 2021, s. 30-40  (ang.).
  14. ↑ WaldemarW. Heym WaldemarW., Beiträge zur Geschichte der Bauernhäuser rechts und links der unteren Weichsel, „Beiträge zur Geschichte Westpreußens”, 2, 1969, s. 135-151 .
  15. ↑ KatjaK. Laudel KatjaK., Der Typenwandel des ländlichen Wohnhauses im Oderbruch zwischen 1753 und 1850. Der Einfluss von friderizianischer Kolonisation und preußischer Obrigkeit auf die Hausformen der ländlichen Untertanen, Weimar 2005 .
  16. ↑ GerardG. Ciołek GerardG., Chałupy podcieniowe na Pomorzu, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 7 (2), 1939, s. 169-175 .
  17. ↑ Evangelische Kirchengemeinde Biegen – Jacobsdorf und Evangelische Jakobus Kirchengemeinde Arensdorf – Sieversdorf [online] [dostęp 2022-09-04]  (niem.).
  18. ↑ JosephJ. Manca JosephJ., On the Origins of the American Porch: Architectural Persistence in Hudson Valley Dutch Settlements, „Winterthur Portfolio”, 40 (2/3), 2005, s. 91-132 .
  19. ↑ Osadnictwo holenderskie na Żuławach: Budownictwo, [w:] JerzyJ. Szałygin JerzyJ., Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce, holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-05] .
  20. ↑ MichałM. Wenderski MichałM., „Hollandse” dorpen in Polen: Hoe anders waren ze eigenlijk? („Holenderskie” wsie w Polsce: Czym tak naprawdę były różne?), „Werkwinkel. Journal of Low Countries and South African Studies”, 10 (1), 2015, s. 51-64  (niderl.).
  21. ↑ Johann ChristianJ.Ch. Wutzke Johann ChristianJ.Ch., Bemerkungen über die ländlichen Gebäude, besonders in Preußen, „Preußische Provinzial-Blätter”, 2, 1829, s. 17-37, 135-151, 219-234 .
  22. ↑ BernhardB. Schmid BernhardB., Westpreußische Holzbauten, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 3, 1904, s. 22-27 .
  23. ↑ BernhardB. Schmid BernhardB., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, t. 1: Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die ländlichen Ortschaften, Gdańsk 1919 .
  24. ↑ JerzyJ. Stankiewicz JerzyJ., Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (Na marginesie przeprowadzonej w latach 1955–1956 lustracji zabytków), „Rocznik Gdański”, 15/16, (Również Gdańsk 1958), 1956–1957, s. 511-542 .
  25. ↑ JerzyJ. Stankiewicz JerzyJ., Piotr Loewen – budowniczy żuławski, „Ochrona zabytków”, 32-33, 1956 .
  26. ↑ LechL. Krzyżanowski LechL., Wpływ neoklasycyzmu na podcieniowe budownictwo Żuław Gdańskich. Budowniczy Piotr Loewen, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 8 (1), 1963, s. 63-79 .
  27. ↑ ErhardE. Riemann ErhardE., Westpreußische Vorlaubenhäuser, „Westpreußen Jahrbuch”, 2, 1951–1952, s. 102-109 .
  28. ↑ UttaU. Puls UttaU., KlausK. Puls KlausK., Laubenhauser im Oder-Weichsel-Gebiet, „Geschichte und Entwicklung ländlicher Räume”, 2, 1999, ISBN 3-00-005098-1 .
  29. ↑ JerzyJ. Domino JerzyJ., Osadnictwo holenderskie na Żuławach [online], holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-04] .
  30. ↑ JerzyJ. Domino JerzyJ., Domy podcieniowe na Żuławach Elbląskich i Wysoczyźnie Elbląskiej, „Rocznik Elbląski”, 20, 2006, s. 47-57 .
  31. ↑ JerzyJ. Domino JerzyJ. i inni, Na polderach i w podcieniach. Krajobraz i architektura Żuław, Nowy Dwór Gdański 2013 .
  32. ↑ JerzyJ. Szałygin JerzyJ., Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce [online], holland.org.pl, 2005 [dostęp 2022-09-05] .
  33. ↑ KrystynaK. Laskowska KrystynaK., W żuławskim domu, Elbląg 2010, ISBN 978-83-60138-38-0 .
  34. ↑ MaciejM. Prarat MaciejM., Próba zarysowania specyfiki badań architektonicznych budowli drewnianych na przykładzie analizy substancji i struktury chałup podcieniowych na obszarze Dolnej Wisły, [w:] M.M. Arszyński i inni red., Badania architektoniczne. Historia i perspektywy rozwoju, Toruń 2015, s. 183-215 .
  35. ↑ TomaszT. Błyskosz TomaszT., Rewaloryzacja obiektu zabytkowego w konstrukcji szkieletowej na przykładzie żuławskiego domu podcieniowego w Trutnowach (gm. Cedry Wielkie), [w:] JackaJ. Rulewicz (red.), Glina w obiektach zabytkowych – ochrona i konserwacja, Malbork 2018, s. 77-84 .
  36. ↑ WiesławaW. Chlodkowska WiesławaW., Nowa zagroda w olsztyneckim skansenie z chałupą podcieniową ze wsi Królewo w gm. Morąg, „Zeszyty Naukowe Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku”, 7, 2015, s. 59-90 .
  37. ↑ MartaM. Koperska-Kośmicka MartaM., Współczesny obraz żuławskiego podcienia, „Studia KPZK PAN”, 146, 2013, s. 225-236 .
  38. ↑ MartaM. Koperska-Kośmicka MartaM., Żuławski dom podcieniowy. Przykłady i skala współczesnychdziałań konserwatorskich, „Drewniana. Tradycja, dziedzictwo, współczesność, przyszłość”, 2014, s. 150-161 .
  39. ↑ TomaszT. Ważny TomaszT., Określenie wieku zabytków architektury z Pomorza Wschodniego przy zastosowaniu metody dendrochronologicznej, „Ochrona zabytków”, 45 (4), 1992, s. 354-359 .
  40. ↑ Formy domo, [w:] JerzyJ. Szałygin JerzyJ., Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004 [dostęp 2022-09-04] .
  41. ↑ MaciejM. Warchoł MaciejM., Budownictwo olęderskie nad środkową i dolną Wisłą, „Przegląd Regionalny”, 2 (1), 1996–1997, s. 61-63 .